Τα πειράματα του Χάρλοου

Σήμερα αναδημοσιεύω ένα πολύ διδακτικό για όλους άρθρο που διάβασα στο εξαιρετικό - κατά τη γνώμη μου - ιστολόγιο “Γελωτοποιός”. 

Είναι η δεύτερη φορά που δημοσιεύω άρθρο του Γελωτοποιού. Η πρώτη φορά ήταν [εδώ].

Μέρος Α: Συρμάτινες μητέρες – Η αγάπη στο εργαστήριο

Η ιστορία που θα διαβάσετε είναι απολύτως αληθινή.

Είναι η ιστορία του ψυχολόγου που προσπάθησε να μετρήσει την αγάπη. Για να το καταφέρει βασάνισε χιλιάδες μακάκους, σε συσκευές που είχαν ονόματα όπως: Σιδηρά Κυρία, Σχάρα Βιασμού, Το Πηγάδι της Απελπισίας.

Οι συνάδελφοι του τον αποκαλούσαν Ναμπόκοφ της ψυχολογίας. Οι ζωόφιλοι τον είπαν Ντε Σαντ της ψυχολογίας.

Εκείνος, μέχρι το τέλος της ζωής του, έψαχνε για την αγάπη.

Ο Χάρι Ίζραελ γεννήθηκε το 1905, σε μια μικρή πόλη, στις ΗΠΑ.

Ο πατέρας του ήταν ένας αποτυχημένος εφευρέτης. Ίσως απ’ αυτόν πήρε το ταλέντο στην κατασκευή μηχανών βασανιστηρίου.

Η μητέρα του ήταν μια καταθλιπτική γυναίκα, ψυχρή κι απόμακρη, που ποτέ δεν του έδωσε σημασία. Μάταια προσπαθούσε να της τραβήξει την προσοχή. Εκείνη έμενε απογοητευμένη να κοιτάει απ’ το παράθυρο της την επίπεδη γη της Αϊόβα.

Στο σχολείο ο Χάρι ήταν «παράξενα απροσάρμοστος». Τον ενδιέφερε μόνο το σχέδιο και η ποίηση, σ’ ένα μέρος όπου η δασκάλα έκανε διαγωνισμούς ποίησης με θέμα: «Η ομορφιά του να βουρτσίζεις τα δόντια σου».

Ζωγράφιζε διαρκώς στο τετράδιο του, τα παράξενα πλάσματα μιας χώρας που είχε ονομάσει Γιαζού. Σαν τελείωνε τη ζωγραφιά έπιανε και πετσόκοβε τα ζώα, με το κόκκινο μολύβι.

Στο γυμνάσιο ο Χάρι ήταν μέτριος μαθητής και αντιδημοφιλής. Ψεύδιζε, κούτσαινε και ντυνόταν σαν γέρος. Κανείς δεν του έδινε σημασία και δεν γνώριζε την λέξη αυτοπεποίθηση. Όμως ήταν εργατικός και πεισματάρης, με δυνάμεις προσήλωσης εξωπραγματικές.

Έτσι και ξεκινούσε μια εργασία μπορούσε να περάσει μερόνυχτα ξύπνιος, χωρίς να κάνει τίποτα άλλο μέχρι να τελειώσει.

Κατάφερε να μπει στο πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, όπου είχε για καθηγητή τον Λούις Τέρμαν, τον διάσημο ερευνητή του IQ. Εκεί, ανάμεσα σε παιδιά και νέους που είχαν IQ μεγαλύτερο απ’ του Αϊνστάιν, ο άχρωμος Χάρι ήταν διπλά παράταιρος.

Ο Τέρμαν του είπε ότι δεν είχε κανένα μέλλον στην ψυχολογία. Ο Χάρι ξεκίνησε να δουλεύει με δεκαπλάσια αφοσίωση. Δεν ήταν τόσο έξυπνος όσο οι συμφοιτητές του, αλλά κανείς δεν ήταν τόσο αποφασισμένος όσο εκείνος.

Εντυπωσιασμένος απ’ την εργατικότητα του, ο Τέρμαν του είπε ν’ αλλάξει το επώνυμο του κι ίσως κάτι να γινόταν γι’ αυτόν, σε κάποιο μικρό πανεπιστήμιο.

Ο Χάρι Ίζραελ έγινε Χάρι Χάρλοου. Μ’ αυτό το όνομα θα τον βρείτε σε κάθε βιβλίο ψυχολογίας.

Ο άνθρωπος που δεν είχε κανένα μέλλον στην ψυχολογία θα γινόταν πρόεδρος της Αμερικανικής Εταιρείας Ψυχολογίας και θα έπαιρνε το Εθνικό Βραβείο Επιστημών.

Οι έρευνες του για την αγάπη επηρέασαν την ανθρώπινη κοινωνία περισσότερο απ’ όσο μπορούσε κανείς να φανταστεί. Όμως για να το κάνει αυτό έπρεπε να βασανίσει χιλιάδες πρωτεύοντα.

Είναι η αγάπη συνυφασμένη με τον πόνο;

Ο Χάρλοου παντρεύτηκε μια συμφοιτήτρια του, μία απ’ τις χαρισματικές, με IQ 155.

Βρεθήκανε στο πανεπιστήμιο του Μάντισον, όπου ξεκίνησε να πειραματίζεται με αρουραίους, αλλά σύντομα πέρασε στους μακάκους. Έκανε πειράματα σχετικά με την ικανότητα αυτών των ζώων να επιλύουν προβλήματα.

Τα πήγαινε αρκετά καλά, έτσι του παραχωρήθηκε απ’ το πανεπιστήμιο ένα παλιό εργοστάσιο κυτιοποιίας, ως εργαστήριο, για να επεκτείνει τα πειράματα του. Αυτό το μέρος θα γινόταν κολαστήριο για τα ζώα.

Ο Χάρλοου χώριζε τα μικρά απ’ τις μητέρες τους, προκειμένου να εξετάσει την ευφυία τους.

Τότε παρατήρησε κάτι παράξενο: Τα μικρά, όταν έμεναν μόνα τους, προσκολλούνταν στην πετσέτα που κάλυπτε τον πάτο του κλουβιού.

Κοιμόντουσαν μ’ αυτή αγκαλιά, την κρατούσαν συνέχεια κι αν κάποιος προσπαθούσε να την πάρει πάθαιναν νευρική κρίση. Αδιαφορούσαν για το φαΐ που τους πρόσφεραν. Μόνο η πετσέτα μπορούσε να τους ηρεμήσει.

Μέχρι τότε, τη δεκαετία του ’50, η προσκόλληση στη μητέρα είχε εξηγηθεί αναφορικά με την ανταμοιβή μέσω παροχής τροφής.

Το μωρό προσκολλάται στη μητέρα του, επειδή ενστικτωδώς ξέρει ότι τα στήθη της θα το ταΐσουν. Έχει ανάγκη τη μητέρα του επειδή το τρέφει.

Μέχρι τον ερχομό του Χάρλοου η αγάπη για τη μητέρα και η ανθρώπινη προσκόλληση βασιζόταν στη θεωρία της μείωσης των ορμών: Αγαπάμε επειδή πεινάμε!

Ο Χάρλοου απέδειξε ότι δεν είναι η τροφή αυτό που αποζητά το βρέφος στη μητέρα του. Έδειξε ότι η αγάπη είναι πολλά περισσότερα απ’ το μητρικό γάλα.

Έτσι ξεκίνησε το πρώτο μεγάλο πείραμα του Χάρλοου.

Έφτιαξε δυο «μητέρες».

Η πρώτη ήταν φτιαγμένη από σύρμα. Στην πρόσθια κοιλιακή χώρα είχε έναν ατσαλένιο μαστό, με ατσάλινη ρώγα, απ’ όπου έρεε γάλα. Αυτή ήταν η «Βιολογική Μητέρα».

Η δεύτερη ήταν φτιαγμένη από χαρτόνι, το οποίο είχε τυλίξει με μια μαλακή πετσέτα. Αυτή ήταν η «Θετή Μητέρα» και δεν είχε στήθος.

Στο αρχικό πείραμα καμία απ’ τις μητέρες δεν είχε πρόσωπο.

Το πείραμα άρχισε με πόνο. Δεκάδες νεογέννητα μωρά τα πήραν απ’ τις μητέρες τους και τα έβαλαν στο κλουβί με τις δύο Μητέρες.

Οι φοιτητές που πήραν μέρος στα πειράματα περιγράφουν την οδύνη των ζώων. Οι μητέρες ούρλιαζαν και χτυπούσαν το κεφάλι τους στα κάγκελα. Τα μικρά γέμιζαν το χώρο με τα κόπρανα τους και μετά κουλουριάζονταν στις άκρες, σαν μικρές χνουδωτές μπάλες.

Ο Χάρλοου παρακολουθούσε σημειώνοντας, πιο ψυχρός κι απ’ τη μητέρα του.

Είχε πει: «Το μόνο που μ’ ενδιαφέρει είναι κατά πόσο μια μαϊμού θ’ αποδειχτεί ότι αποτελεί δημοσιεύσιμο υλικό. Δεν αισθάνομαι καθόλου αγάπη γι’ αυτές. Στην πραγματικότητα δεν μου αρέσουν τα ζώα. Περιφρονώ τις γάτες. Μισώ τα σκυλιά. Μα πως γίνεται ν’ αγαπάει κανείς τις μαϊμούδες;»

Λίγες μέρες μετά παρατήρησε κάτι πρωτόγνωρο για τα δεδομένα της ψυχολογίας. Τα μωρά μετέθεσαν τη στοργή τους, αφού δεν υπήρχε πλέον μητέρα, στη «θετή μητέρα», εκείνη με την πετσέτα.

Περνούσαν όλη τη μέρα και την νύχτα στην αγκαλιά της, τρομαγμένα. Πήγαιναν στη Βιολογική Μητέρα μόνο για να πιούν γάλα κι έπειτα τρέχοντας επέστρεφαν στη ζεστή αγκαλιά της υφασμάτινης μητέρας.

Ο Χάρλοου αποτύπωσε σε γράφημα τον χρόνο που περνούσαν τα μικρά με τη Βιολογική Μητέρα, σε σύγκριση με τον χρόνο που περνούσαν χαϊδολογώντας τη θετή, μαλακή μητέρα.

Τ’ αποτελέσματα ήταν συνταρακτικά και το συμπέρασμα του Χάρλοου πρωτοφανές:

«Η λειτουργία του θηλασμού συντελείται ώστε το βρέφος να εξασφαλίζει τη σωματική επαφή με τη μητέρα του»

Δεν είναι η τροφή, το γάλα που αποζητά σ’ εκείνη, αλλά η ζεστασιά της αγκαλιάς, η επαφή!

Ο Χάρι Ίζραελ, ο στερημένος από μητρική αγάπη, είχε καταφέρει να καταδείξει ότι η επαφή, η στοργή, η αγάπη, ήταν πιο σημαντική απ’ την τροφή. All you need is love.

Και δεν τον έφτασε αυτό. Με τα επόμενα πειράματα του θα έδειχνε ότι κάθε συναισθηματική αλληλεπίδραση που έχουμε στη ζωή μας είναι σε μεγάλο βαθμό μια επανάληψη κι επανέκδοση της αρχικής απτικής επαφής.

Απ’ τα πειράματα του Χάρλοου, που έγινε σύντομα ποπ επιστήμονας, επηρεάστηκαν όλοι οι κλάδοι, οι σχετικοί με τα βρέφη.

Η πρακτική όπου ο μαιευτήρας ακουμπάει το νεογνό στη μητέρα του, αμέσως μόλις γεννηθεί, ξεκίνησε χάρη στα πειράματα του Χάρλοου.

Ο μάρσιπος, ο οποίος φέρνει το παιδί σε συχνότερη και εγγύτερη επαφή με το σώμα της μητέρας του, είναι αποκύημα των πειραμάτων του Χάρλοου.

Στη συνέχεια ο Χάρλοου έδειξε ότι η μητρική αγκαλιά, η μητρική αποδοχή, μπορεί να καθορίσει ολόκληρη τη ζωή του ανθρώπου.

Μέρος Β: Η μητέρα που μαχαίρωνε – Τα πειράματα του Χάρλοου

Μέχρι τον ερχομό του Χάρλοου και των Συρμάτινων Μητέρων του, η παιδοψυχολογία ήταν συμπεριφοριστική, τέκνο του Σκίνερ, του ανθρώπου που είχε κλείσει το παιδί του σ’ ένα κουτί.

Βάση των προτύπων ενίσχυσης και τιμωρίας μπορούσες να διαμορφώσεις κατά το δοκούν τον χαρακτήρα του παιδιού σου, έτσι πίστευαν.

Ο Τζον Γουότσον, ο άλλος μεγάλος του συμπεριφορισμού, έγραφε:

«Μην τα καλομαθαίνετε. Μην τα φιλάτε πριν πάνε για ύπνο. Είναι προτιμότερο να τα χαιρετίζετε με μια μικρή υπόκλιση και με χειραψία.»

Ο Χάρλοου από την άλλη, ίσως ακριβώς επειδή εκείνος την είχε στερηθεί, έγραφε: «Η αγκαλιά σώζει! Αγκαλιάστε τα παιδιά σας!»

Στα τέλη του 1950 συνέχιζε τα βασανιστικά πειράματα της αγάπης, αλλά εκείνος την γύρευε έξω απ’ το σπίτι του. Είχε εξωσυζυγικές σχέσεις και δυο παιδιά, που δεν νοιαζόταν καθόλου να τ’ αγκαλιάσει. Η Κλάρα, η δεσποινίς 155 IQ, τον εγκατέλειψε.

Ο Χάρλοου ούτε που το κατάλαβε ότι η οικογένεια του έλειπε απ’ το σπίτι. Είχε ερωτικές σχέσεις με φοιτήτριες, αν και συνήθως οι φοιτητές του τον απεχθάνονταν, ως έναν απόλυτα τυρρανικό άνθρωπο.

Τότε ήταν που επινόησε τη Σιδηρά Κυρία, ίσως τη πιο σαδιστική μηχανή πειραμάτων που έχει γίνει.

Η Σιδηρά Κυρία ήταν η Κακιά Μητέρα.

Μια νέα κατασκευή που εκτόξευε αιχμηρές ακίδες στα μωρά. Άλλη παραλλαγή ήταν εκείνη που φυσούσε με τόσο κρύο και δυνατό αέρα που τα μωρά εκτοξεύονταν ουρλιάζοντας στην άλλη άκρη.

Υπήρχε εκείνη που τους έριχνε παγωμένο νερό, καθώς κι η Υπέρτατη Σιδηρά Κυρία, εκείνη που τα μαχαίρωνε.

Ο Χάρλοου ήθελε να δει τι θα γινόταν, αν και ήδη το υποπτευόταν: Τα μωρά επέστρεφαν.

Ό,τι κι αν τους έκανε η Μητέρα, εκείνα επέστρεφαν, για λίγη στοργή, για να χαϊδέψουν την πετσέτα, πριν η Μητέρα τα μαχαιρώσει ξανά.

Το 1958 ο Χάρλοου εκλέχτηκε πρόεδρος της Αμερικανικής Εταιρείας Ψυχολογίας. Η ομιλία του είχε τίτλο: «Η φύση της αγάπης».

Έγινε διάσημος, pop idol, και εμφανιζόταν συχνά στην τηλεόραση. Παντρεύτηκε μια άλλη χαρισματική γυναίκα, την Πέγκι, με την οποία έκανε άλλα δυο παιδιά. Η Πέγκι εγκατέλειψε την εξίσου πολλά υποσχόμενη καριέρα της κι έμεινε στο σπίτι.

Ο Χάρλοου είχε δηλώσει αργότερα: «Και οι δυο σύζυγοι μου ήταν αρκετά λογικές, ώστε να μην είναι υπέρ της απελευθέρωσης των γυναικών. Γνώριζαν ότι ο άντρας είναι σημαντικότερος.»

Και συνέχισε να ‘χει εξωσυζυγικές σχέσεις.

Όμως, λίγα χρόνια μετά τον θρίαμβο, ήρθε η καταστροφή.

Τα πιθηκάκια με τις υφασμάτινες μητέρες δεν αναπτύσσονταν φυσιολογικά. Δεν μπορούσαν να παίξουν με τις άλλες μαϊμούδες. Ήταν επιθετικές.

Άλλες είχαν συμπτώματα αυτισμού. Κουνιόνταν άσκοπα μπρος-πίσω, αυτοτραυματίζονταν. Κάποιο μαϊμουδάκι μασούλησε ολόκληρο το χέρι του.

Ο Χάρι παραδέχτηκε ότι είχε κάνει λάθος: Η αφή, η αγκαλιά από μόνη της δεν αρκούσε.

Δεν τα παράτησε. Συνέχισε προσθέτοντας νέες παραμέτρους. Το λίκνισμα. Μια «θετή μητέρα» που κουνιόταν. Και μισή ώρα την ημέρα παιχνίδι – επαφή με αληθινούς μακάκους. Αυτά τα μωρά έγιναν σχεδόν φυσιολογικά.

Το νέο συμπέρασμα του Χάρλοου ήταν ότι για να αγαπήσεις χρειάζεσαι: Αφή, λίκνισμα και μισή ώρα παιχνίδι.

Σύντομα θ” ανακάλυπτε ότι είναι αδύνατον να ποσοστικοποιήσεις την αγάπη.

Ενώ συνέχιζε να ζει μακριά απ’ το σπίτι του και την οικογένεια του, o Χάρλοου το ‘ριξε στο ποτό. Οι φοιτητές του τον μάζευαν απ’ τα μπαρ για να τον πάνε στο εργαστήριο.

Ήταν έτοιμος για το επόμενο βήμα: Τη σχάρα βιασμού.

Ήταν το 1966. Οι ορφανοί μακάκοι, εκείνοι που είχαν για μητέρα τις κατασκευές του Χάρλοου είχαν μεγαλώσει, είχαν βρεθεί πλέον σε ηλικία αναπαραγωγής.

Ο Χάρλοου ήθελε να δει τι είδους μητέρες θα γίνονταν τα υποκείμενα των πειραμάτων του. Όμως αυτές δεν μπορούσαν να ζευγαρώσουν, αφού δεν άφηναν κανένα ζώο να τις πλησιάσει. Έτσι ο Χάρλοου επινόησε τη σχάρα βιασμού.

Έδεναν εκεί τα θηλυκά, τα ακινητοποιούσαν, έτσι ώστε να μπορούν τα αρσενικά να «ζευγαρώνουν» -να τις βιάζουν.

20 ορφανές μητέρες γονιμοποιήθηκαν μ’ αυτό τον τρόπο και γέννησαν.

Οι περισσότερες απ’ αυτές σκότωσαν τα μωρά τους ή τα παρατούσαν, απόλυτα αδιάφορες - ίσως και καταθλιπτικές. Ελάχιστες αποδείχτηκαν «επαρκείς».

Ο Χάρλοου έμοιαζε να προσπαθεί να καταδείξει το αυτονόητο.

Η βαναυσότητα του έγινε διαβόητη.

Λίγα χρόνια μετά η δεύτερη γυναίκα του πέθανε. Ο Χάρλοου έπαθε βαθιά κατάθλιψη και υποβλήθηκε σε θεραπεία με ηλεκτροσόκ, πειραματική ακόμα θεραπεία, όπου για λίγο έγινε εκείνος το πειραματόζωο.

Όταν βγήκε τηλεφώνησε στην πρώτη του γυναίκα, τη δεσποινίς 155 IQ. Ήταν χήρα κι εκείνη, έτσι ξαναπαντρεύτηκαν.

Ο Χάρλοου στα τελευταία του χρόνια ασχολήθηκε με τη βιοψυχιατρική και τη θεραπεία της κατάθλιψης. Ίσως η φιγούρα της μητέρας του, που κοιτούσε ασκαρδαμυκτί απ’ το παράθυρο, να τον βασάνιζε ακόμη.

Έτσι δημιούργησε μια νέα συσκευή: Το Πηγάδι της Απελπισίας.

Σ’ ένα σκοτεινό θάλαμο απομόνωσης έδενε τον μακάκο με το κεφάλι προς τα κάτω, ανήμπορο να κουνηθεί. Τον έτρεφαν μηχανικά και τον άφηναν εκεί για μήνες ή για χρόνια.

Όταν τα έβγαζαν, τα ζώα ήταν συντετριμμένα και ψυχωσικά. Και κανένα φάρμακο ή θεραπεία δεν μπορούσε να τα βοηθήσει.

Όπως και τον Χάρλοου, που πέθανε απ’ την νόσο του Πάρκινσον.

Ο Χάρλοου, με τα βάναυσα πειράματα του, απέδειξε μόνο ένα πράγμα: Ότι κάθε άνθρωπος (και ζώο) χρειάζεται αγάπη και στοργή για να μεγαλώσει φυσιολογικά, για να γίνει ένα άτομο που με τη σειρά του θα μπορεί να προσφέρει τη στοργή σε κάποιον άλλο.

Αν το επεκτείνουμε κοινωνιολογικά, ίσως μπορούμε να ριψοκινδυνέψουμε την εξής διάγνωση: Ένας άνθρωπος που έχει μεγαλώσει ανελεύθερος, με πρότυπα ανταγωνισμού, κανιβαλισμού και μισαλλοδοξίας, δεν θα μπορέσει ποτέ να γίνει ένας άνθρωπος που θα επιδείξει αλληλεγγύη.

Και μια υπόθεση: Αν ο Χάρλοου, αντί να βασανίζει τα ζώα για ν’ ανακαλύψει τη φύση της αγάπης, τα φρόντιζε, ίσως να μπορούσε να καλύψει το κενό που  του άφησε η μητέρα του.

Τότε τα ζώα θα τον λύτρωναν.

~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~~

Αυτό το κείμενο στηρίχτηκε στο βιβλίο της Lauren Slater, Το κουτί της Ψυχής, εκδόσεις Οξύ